Door Blokbuster

28 april 2017

Recensie door Ryan Watson van Socialist Alternative (VS). Begin mei speelt deze film in verschillende bioscopen in ons land.

“Ik kan geen pessimist zijn, want ik leef. Een pessimist zijn, betekent dat je ermee instemt dat het menselijk leven een academische kwestie is. Ik ben noodgedwongen een optimist. Ik geloof noodgedwongen dat we kunnen overleven wat we ook moeten overleven.” (James Baldwin)

Zoals veel millennials had James Baldwin mijn aandacht niet getrokken toen ik op school zat. Toen ik hem eindelijk leerde kennen, viel meteen op dat zijn eerste novelle, “Go Tell It On The Mountain”, en “The Fire Next Time” bijzonder goed geschreven waren. Het was echter pas toen YouTube-filmpjes, zoals het debat tussen Baldwin en William F. Buckley over de vraag “of de Amerikaanse droom ten koste gaat van de Amerikaanse Negro”, de ronde deden op sociale media dat Baldwin een echte impact op me had. In deze tijden van Black Lives Matter blijven zijn standpunten relevant.

De voor de Oscars genomineerde documentaire “I am Not Your Negro”, waarin Samuel L. Jackson het verhaal vertelt, is baanbrekend en inspirerend. De in Haïti geboren regisseur Raoul Peck maakte eerder films over Lumumba, de eerste democratisch verkozen premier van Congo die vermoord werd. In de zomer komt Peck’s volgende film uit: “De jonge Karl Marx.”

“I am Not Your Negro” gaat in op een onafgewerkt manuscript uit 1979 waarin Baldwin ingaat op zijn vriendschap met iconische figuren als Medgar Evers, Malcolm X en Dr Martin Luther King jr en hun politieke bijdrage aan de zwarte bevrijdingsstrijd. Deze drie waren sleutelfiguren die allemaal vermoord werden. Raoul Peck had een volledige toegang tot de nalatenschap van Baldwin. Die toegang tot heel wat materiaal heeft een grote impact op de documentaire.

Jongen uit Harlem

Baldwin werd op 2 augustus 1924 geboren en groeide op in Harlem, New York. Dit gebeurde in een context van grote armoede, racisme en harde ouders, vooral zijn stiefvader had een harde hand.

De documentaire toont op uitstekende wijze de band van Baldwin met een van zijn leraars. James Baldwin is een product van het openbaar stedelijk onderwijs in New York. Hij legde op vroege leeftijd een grote nieuwsgierigheid aan de dag en wilde begrijpen. Dit trok de aandacht van zijn leerkracht, de jonge blanke vrouw Orilla Miller. De jonge Baldwin noemde haar “Bill.” Ze had een grote impact op het leven van Baldwin. Ze regisseerde zijn eerste toneelstuk en moedigde hem aan. De twee discussieerden over literatuur en gingen samen naar musea. Miller ging zelfs zo ver dat ze toestemming ging vragen aan David Baldwin om de jonge James naar het theater mee te nemen. Baldwin zou later zeggen dat Miller aan de oorsprong lag van zijn gebrek aan raciale vooroordelen. Hij stelde dat het “zeker deels door haar kwam, door het feit dat ze zo vroeg in mijn leven kwam, dat ik er nooit echt in slaagde om blanken te haten.”

Hij zei: “Bill Miller was blank,” maar ze was “voor mij niet blank in de zin dat bijvoorbeeld Joan Crawford blank was.” Ze was ook niet blank “in de zin dat huiseigenaars en winkeliers, politie-agenten en de meeste leraars blank waren. Ook zij werd als een neger behandeld, zeker door de agenten, en ze had altijd problemen met huiseigenaars.” Baldwin leerde van haar dat “blanken niet handelen zoals ze dit doen omdat ze blank zijn.”

Het leek alsof alle onderdrukkers blank waren, maar Baldwin besefte dat niet alle blanken onderdrukkers waren in de Amerikaanse samenleving. Zijn talent om in het openbaar te spreken werd ontwikkeld in de drie tot vier jaar dat hij in de kerk actief was als hulp van de predikant. Baldwin zou de kerk verlaten: hij zag religie als een vluchtweg uit de brutale verhouding met zijn stiefvader en stelde de sociale grondslag van het christendom in vraag. Dat zou een belangrijk thema worden in zijn werk en in zijn sociale kritiek van het Amerikaanse kapitalisme en racisme.

Baldwin als getuige

De documentaire brengt beelden van Medgar Evers, Malcolm X en Dr Martin Luther King. Er wordt op hun werk ingegaan. Dit wordt gekoppeld aan de poëtische woorden van Baldwin die gesterkt worden door zijn vriendschap voor hen. De documentaire bespreekt ook de terugkeer van Baldwin vanuit Frankrijk naar de VS bij het begin van de burgerrechtenbeweging.

Je kan stellen dat de drie vermoorde martelaren op een andere manier dan Baldwin bij de strijd betrokken waren. Als hij zichzelf omschreef als getuige en niet iemand die zelf een rol speelde, maakte hij een onderscheid tussen zijn bijdrage en die van zijn vrienden. Baldwin werd als zwarte homoseksueel in de jaren 1950 en 1960 uiteraard geconfronteerd met een moeilijke strijd voor aanvaarding en erkenning in een erg hiërarchische, hyper-mannelijke, op de kerk gebaseerde zwarte vrijheidsbeweging.

Verteller Samuel L. Jackson haalt bij het begin van de documentaire in het diepe zuiden de woorden van Baldwin aan met een beklijvende melancholie. De film begint met de strijd tegen lynchpartijen en segregatie in Mississippi. Medgar Evers is er organisator van de NAACP (National Association for the Advancement of Colored People). Hij speelt een centrale rol in de zuidelijke beweging tegen Jim Crow en diens apartheidswetten. Evers was de eerste van Baldwin’s vrienden die stierf. Racisten brachten hem om het leven op de oprit voor zijn huis. Zijn vrouw en kinderen keken geschokt toe.

De andere twee vrienden uit de strijd voor zwarte bevrijding zijn bekender: Malcolm X en Dr King. Zij staan voor verschillende standpunten en actiemethoden. De film beschrijft de verschillen tussen beiden, maar ook de evolutie naar een meer gemeenschappelijke benadering waarbij het onderscheid nog moeilijk te maken viel. Baldwin’s eigen leven eindigde niet zo gewelddadig als dat van zijn drie vrienden die het onderwerp van de film vormen. Maar hij beoogde jarenlang om de perspectieven en ideeën van Dr King en Malcolm X bekend te maken bij nieuwe generaties van activisten. Hij vertelde hoeveel respect hij had voor Dr King maar dat de mensen niet meer naar hem luisterden. Hij begreep waarom Malcolm X een grote aanhang kreeg onder zwarte jongeren. Malcolm X kende hun realiteit en wees op hun zelfwaarde. Baldwin had veel respect voor Malcolm X omdat hij oog had voor de armen, de schoonmakers of de gevangenen. Baldwin sloot niet bij de Nation of Islam (NOI) aan omdat hij blanken niet haatte en omdat hij het niet eens was met de zwarte Amerikaanse versie van de islam van NOI-voorman Elijah Muhammad. Baldwin sloot evenmin aan bij de Black Panthers of de Gay Liberation beweging omdat hij zich niet thuis voelde onder een organisatorisch of ideologisch concept. Baldwin ontwikkelde ideeën en was een onafhankelijke denker.

De strijd gaat door

“Ik werd niet alleen niet geboren om een slaaf te zijn: ik werd ook niet geboren met de hoop om de gelijke van de slavenhouder te worden.” (James Baldwin)

De documentaire verbindt op schitterende wijze de strijd van de jaren 1960 met de huidige omstandigheden van zwarte werkenden en jongeren onder het kapitalisme met alle elementen van racisme die nog steeds bestaan. Er wordt ingegaan op de sterke inzichten van Baldwin rond ras, blanken en macht. Deze ideeën worden onderzocht in de documentaire waarbij ook de actuele waarde ervan getoond wordt. In een tijdperk van erg beperkt nieuws dat gecontroleerd wordt door vijf grote mediabedrijven, weet het establishment dat het beter geen platform biedt aan een nieuwe Malcolm X, Martin Luther King of zelfs een Baldwin. Maar de capaciteit van de gevestigde media om alle nieuws te controleren neemt ook af met de opkomst van alternatieve mediakanalen.

Zoals het YouTube-filmpje vraagt of “de Amerikaanse droom ten koste gaat van de Amerikaanse zwarten,” vraagt deze documentaire waarom Amerika de zwarten nodig heeft. Baldwin stelt: “Het komt als een grote schok om te ontdekken dat de vlag waar je samen met iedereen anders trouw aan zweert, geen trouw zweert aan jou. Het komt als een grote schok als je rond een jaar of vijf, zes of zeven ontdekt dat als je [acteur] Gary Cooper aanmoedigt terwijl hij Indianen vermoordt – dat jij die Indianen bent. Het komt als een grote schok om te ontdekken dat het land waar je geboren bent, en waaraan je je leven en identiteit te danken hebt, nergens een plaats voor jou ontwikkeld heeft.”

De jongeren van Ferguson kwamen in opstand in een stad waar de werkenden jarenlang gebukt gingen onder achterstelling en politiegeweld. Baldwin wees er in 1963 al op: “Ik ben er zeker van dat ze op zich niets tegen zwarten hebben, maar dat is eigenlijk het punt niet.” In een televisie-interview stelde hij: “De vraag gaat eigenlijk over apathie en onwetendheid, de prijs die we betalen voor segregatie. Dat is wat segregatie betekent: je weet niet wat er aan de andere kant van de muur gebeurt omdat je het niet wil weten.” Ferguson, Baltimore, Tulsa en de opkomst van Black Lives Matter toonden dat het onderdrukkende systeem de realiteit voor zwarte werkenden en jongeren de afgelopen 50 jaar niet fundamenteel verbeterd heeft.

Waarom ‘I Am Not Your Negro’ belangrijk is

Op 1 december zullen we de 30ste verjaardag van het overlijden van James Baldwin herdenken. Deze documentaire is een passend eerbetoon en erkenning van de bijdrage van Baldwin aan de strijd tegen onderdrukking, structureel racisme en de dominantie van big business over ons leven. De documentaire laat een nieuwe generatie kennis maken met de rijkdom van Baldwin’s woorden, inzichten en zijn stem. Dat komt goed van pas in de opbouw van een multiraciale arbeidersbeweging die de confrontatie aangaat met Trump en de oorlog van Wall Street tegen werkenden, armen en mensen met een andere huidskleur.